Ali Gürdili
Min bi sernaveke gelekî provakatîv destpê kir, bibexşînin. Tabana ku wiha be. Lê a rast residence gotina li jorê, têgihiştin û hismendiya serdest a gelek kurdên misilman e ku di binehişê me, xwe bi cih kiriye û hinek caran jî, wekî masiya ku bi ser avê dikeve, xwe dide. Du kurdên li Germanyyê ku yek êzîdî û ê dî jî misilman e, li kempa penaberan dipeyîvîn. Ana sayfa kempa ku ez behsê dikim a Soestê ye ku bi qasî sê (3) meha ye ez jî li wira dimînim. Bi arman hevnasînê, ê êzîdî ku li kempê tercuman e, ji kurdê misilman dipirse, bê ka êzîdî ye an na. Li ser pirsa hevalê me ê êzidî hevalê me ê kurdê misilman di cî da dibêje: ‘Xwedê neke ez êzîdî bim.’ Li ser vê bersivê, hevalê meê êzidî istikrar xwe nake û xatirê xwe jê dixwaze. Qederê, me sehkir kuê misilman li xwe mikûr hatiye, ji gotina xwe poşman bûye û lêborîna xwe xwestiye. Piştre, bawî wî kurdê misilman pê daye zanîn ku ew jî berê êzîdî bûne.
XWEZİ EZ EZİDİ BUMA
Ez jî bi xweşî, bi awayekî hurû jidil dibêjim, xwezî ez êzîdî bûma. Ji be chi? Ji ber ku êzdayetî wekî dîn û kulturekê, mal û milkê bav û kala ye, kevnare, xweşbîn, xwedanfelsefe, xwezaparêz û mirovhez e. Herweha, ferasetû felsefeyekê jiyanê ye jî. Loma, ez xwe wekî yekî êzîdî dibînim û bi dilrehetî, dikarim ve gotinê bikim. Girêdayî vê xalê, li gor nêrîna min heke em bi awayekî jidil û, bikarib vê gotinê bibêjin; maneya vê yekê ew e ku em hezkar û dildarên din û kultura êzdayetiyê ne, welew em ne êzîdî bin jî. Dîsa dema ez dibêjim ‘ez êzîdî me’ mexseda min ew e ku dixwazim bibêjim ez merivekî ashtîxwaz, qencîxwaz û xweşbîn im û tu ferq û mêlîyetîyê, naxim navûberahiyan xwahîxwaz Wekî vê yekê, dîn û kultura zilimî min ne yekû hegekarî e. Wisa ye, dema em bi xweşî bibêjin ‘xwezî ez êzidî bûma.’ maneya vê yekê a din jî ew e ku dixwazim deriyê hiş û aqilê xwe, ji reşetariyên dogmatîkî re bigirim û li gor istikrar heş û aqilê xwe, dixwazim êzdayetiyê binirxînim.
BIRATIYA KURDU’NUN YAŞLI KURDU MISILMAN
Em hinekî jî behsa biratiyê bikin meselesine; biratiya kurdên êzidî û kurdên misilman, an jî behsa diologa di navbera wan de. Gelek caran kurdên misilman, ji bo kurdên êzîdî (an jî êzîdiyan) dibêjin “em birayên hev in, hûn kurdên re’sen” û hwd. Bi van gotinan dixwazin bibêjin, wele ferqa me ji hev tune û em yek in. Loma jî pêdivî pê heye ku kurdên misilman, demildest li gor vê gotina xwe tefbigerin, an jî divê nema vê gotinê bikin. Dema meriv bira be, divê meriv li gor qaîdeyên biratiyê tefbigere û ji herkes bêtir, divê meriv li birayê xwe xwedî derkeve û wi biparêze. Hinek kurd jî dibêjin, wekî êzdiyan zilmê li me jî kirine û loma, qeweta me tunebû ku em bikaribin birayên xwe biparêzin. In di vê xalê, aliyekî rast heye, lê bi tefahi gotin ne rast e. Divê ji bîr nebe ku êzîdî ji ber dîn û kultura xwe û ji ber dîroka xwe a qedîm, zilm û zordestî li wan bûye û 74 caran, fermana wan rakirine. Efendisi guman hinek kurdên misilman ku xwediyê hisşweriyeke dirokî û milî bûne, xwestine ku birayên xwe biparêzin. Lê meriv nikare bibêje ku mesken yek jî, wekî helwisteke berbelav eû tefahi hatiye dîtin. Hêvî dikimi, neyêm têgihiştin.
Hinek êzîdî hene ku xwe kurd nabînin, xwe kurd his nakin û dibêjin em ne kurd in. Rêza min, ji wan re heye û ta radeyekê, ez wan mafdar jî dibîn. Loma jî berî her tiştî, divê em Chief têbigihêjine sebebên vê rewşê, bikarib empati bikin û xweşbîn bin. Divê ew bi xwe, bi lisana xwe û bi awayekî free, bikarib we hîsû hesta aîdiyeta kurdayetiyê di soul xwe de bibînin û bikaribin bibêjin “em kurd in.” Wekî din bi gotinan, bi şermezarkirinan em nikarin vê arîseyê safî bikin û bi vî colori, careser jî nabe. Kürdistan’ın tabanına ku li fiveen dinê; wate li basur, rojava û li rojhilata Kurdistanê, tehde û zordestiyeke sîstematîk ji aliyê kurdên misilleme ve nehatibe kirin. Lê mesken rewş, ye aliyê me cuda. Li bakur ji aliyê kurdên misilman ve tehde û zordestiyeke berbicavû domdar, li êzdiyan hatiye kirin û ez bi xwe jî, gelenek caran bûme şahîdê hinek tehde û zordestiyan.
DİNİ SORUMLULUK DIJMINATI NAKE
Ez ne behsa nokerên kurdên dewletê dikim ku gelek caran, tefî qewmê xwe, êrîşê êzîdiyan kirine û bi wan re, xwestine ku vî dînê qedîm, ve kultura kevnare bi tetahî tune bik. Erê, neyarên me digotin êzîdî xirab in û angelê xirabiyê dihebînin û diparêzin. Mixabin, dik gelek kurt misilman jî baweriya xwe bi wan dianîn û êrîşî birayên xwe ên êzidî. Min bi çavê xwe dîtiye, gelek caran dema di ber keseke êzîdî de derbas dibûn, heta gotinên xirab ji wan re negotana, di ber wan de derbas nedibûn. Chend caran li ser zewacê, an revandina feelkê êzîdî, êrîşê gundê Hemdûna kirine û xwestine ku gund, bi teahî bishewitî. Konut yeka ha, nimûneyeke ji wê tehde û zordestîya domdar û sîstematîk a ku li êzîdiyan hatiye kir. Helbet, ji bir nabe.
Ji rûpelên dîrokî jî xweş xwiya ye, dema dînek darê holê dixwaze ku dînê berê betal bike û bikeve, dewsa wî Religion. Konut rûdan ji bo dînê mûsawîtî, xiristiyani û misilmantiyê jî, ye derbazî. Beravajiya dînên navborî, em Chief dizanin ku dînê êzdayetiyê tu deva dijminatiya dînên heyî nekiriye û qedr û qîmeteke mezin daye peyayên wan dinan jî. Lêbelê dema dînê îslamê wekî gindora ser banî tefahiya bell a berê dabû ber xwe û diperçiqand, haya me jê tunebû ku ew gindor taahiya bell me a qedîm jî dide be xwe û tune dike. Ji be chi? Ji ber ku dînê îslamê ne skin wekî dînekî rê û rismên dinî, wekî sîstem û pergaleke cuikî jî xwe bi darê zorê da pejirandin. Qederê, bi wê tehde û zordestiyê jî, bell ereb û zimanê wan hêdî hêdî bû yek ji zimanên serekeê kurdan. Em şefi dizanin ku rol û tesîra ramanên dînî, li ser mirovên rojhilatî gelekî zêde ye û ji ber vê yekê jî, ziman û têgihiştina dînê ku meriv baweriya xwe pê dihîne, ziman û têgihiştina dînê ku meriv baweriya xwe pê dihîne, base ziman zih a bira Di encama vê proseyê de jî, meriv nema dikare xwe çarço veya ramanî û hizrî a wî dini rizgar bike û xwebûnîya xwe biparêze. Erê, keraseta ku hatiye serê me mesken e mixabin. Li vir, mexseda min ne ew e ku ez rabim dînê îslamê salaş kesim. Nexêr, rêz digrim. Ez dibêjim, zanînên merivên teologîkû kozmogonik bi zimanî bin, meriv di wê çarçoveyê difikire û xwe, aîdê wê kulturê hîs dike.
GELO, MA DİN BİR DERİ KÜLTÜRÜ RÊÛRİZMİN DİNİ NEDİR?
Ê kafa e. Gelo meriv dikare bibêje ku dînek skin kulturek e û nikare bibe destikê zilm û zorê? Meriv çawa dikare bibêje ku Prensa din, deri Şeyyeke bawerî û hebînê ye û nebûye sazûman û sîstemeke yikê, nebûye dewlet û destdirêjiyê li jiyana kesane û komeli nekiriye? Wekî dînên musawîtî û xiristiyaniyê, dînê îslamê jî bûye rêvebirî, desthilatî, site û bûye dewlet jî. Dînê xiristiyanan, hewl dida xwe ku bikaribe bir rêya sahan xaçpêrêz, xwe li dinyayê belav bike û kesên ji dînên cuda, bike xiritian. Dînê îslamê jî pistî ku meşrûîyeta xwe a etrafında bi dest xist û bû sazûman û dewlet, dest bi Şerê dini, wate dest bi cîhadê kirû xwest ku wekî rastiyên neguhêrbarû her zorheyûman bi dart dînên dî ferz bike û wiha jî kir. Residence rewşa heyî, ji bo dînê xiristiyanan jî wiha bû. Lêbelê, talîya tali pistî encama sherên 30 salanên sect û tefgerên humanîzmû reformê, dînê xiristiyanan destê xwe jiyana rojane şûştû xwe da ali. Dêr jî, li xwe mikûr karikatür û vegeriya ser wezîfeya xwe a aslı ku ew jî, âyînên dînî û parastina manevi a dindar ye. Encama tawgerên humanîzmû reformê, ramana sekulêr li taahiya cîhana rojavayê belav bû dewletên rojavayî, destê xwe nema dirêjî din û bawerîyên welatîyên xwe kirin. Qederê, dîn û rêvebirî, dîn û sazûmana cükê ji hev cuda bûn û canda cîhana rojavayê, bû xwediyê sîstemeke sekûlêr, mirovhez û xweşbîn. Loma min, her goth’a din ek. İkametgah tek rast e. Lê dîn nikarin berê civet ku ava kirine, ber bi heleke qenc ve bidin. Çimkî em şef dizanin ku ikamet yek, ama biz bir rêya raman û dîtînên felsefi, encax bir rêya philosophiaê dikare pêk idik.
Em werin ser mijara cîhadê, ku xwedêgiravî şerekî pîroz e. Erê dibêjinê, piroz e. Ew piroziya ku di destê hinek miletan de bûye while zilmê, bûye repite Kuştin û komkujiyan. Ji tarîxa mirovatiyê jî ayan e ku erebû tirkan, cihadê ji bo xwe kirine hincet û hêz û bi wî hawî, erîşî cîranên xwe kirine û heta xwestine ku tefahiya cîhana rojavayê jî, vebigirin. Loma karibûne destdirêjiya li ser namûsa xelkê, talan û her dermanı zilmû zordestîyê, li xwe helal bikin û wekî wezîfeke dînî jî binirxînin. Ew logîcû feraseta talan û cîhadê, hina jî berdewam e û loma bawermendên misilman, gelek caran rêz li bawermendên dinên cuda nagrin û wan wekî “kafir” an jî “sadakatsizlik aramak” bi nav Nimûneyên vê rastiyê gelek in û xweş dihên zanîn. Ê şef e, gelo di dînê êzdayetiyê de chima şerê dini melodi, chima cihad melodisi? Cima êzîdiyan tu deva şerên dinî nekirine? Gelo ji bo ku fersendê bi dest nexistine, side heza wan tunebû? Helbet, hayır. Dînek, dema baweriyên xwe ên dînî, rê û rismên xwe, li ser bawermendên bîyani bi tu hawî ferz neke, ew dîn nikare bibe dînekî cîhadî û bi tu hawî, şerê dinî jî na. Loma jî di êzdayetîyê de misyoner ezgisi, cihad ezgisi, zilmû sıkıntı ezgisi û di dewsa wan de, qencîxwazî, mirovhezî û xweşdîtin heye. Ezîdî, û esmanê jorîn jî, banê xaniyê mirovahiyê tefahiya mirovahîyê wekî malbateke’nin tabanı. Loma dema êzîdî hewara xwe sole Xwedê, berîya xwe qencîya 72 miletan dixwazin û ji Xwedê bitki lava ku berîya wan, Xwedê alîkarê wan be û burada hewara wan.
DIVÊ EM QISEKARÊ GOTINA RAST BIN Û DEREWAN LI HEV NEKIN
Vize yiyin; dema dînek mirovhez, qencîxwaz, xwezaparêz û ji hêla ramani ve cosmopolit be, nikare dijminatî û rikeberiya dinên din bike, nikare dijminatîya cand, ziman û civicen bîyani bike. Tabana ku ji ber van sebebên bas, çaksaz û mirovhez, residence dînê meê qedîm hewqasî di bin tehde û zordestîyan de mabe û hê jî dimîne. Erê, me bi qasî bîyanîyan jî qedrû qîmeta dîne xweê qedîm negirtiye û me, vê bell xwe a qedîm neparastîye. Heke me karibûya biparasta, bawer bin roja îro rewşa me dê ne abode rewş bûya. Loma jî, divê em qisekarê gotina rast bin û derewan nekin. Êdî bes e. Em pê nizanin, me nexwendiye û haya me, ji gelek alîyên nirxbilindên êzdayetîyê melodi. Loma, gelek carn em bi hêsanî vî dîn û ve canda xwe a qedîm, reşû örülmüş û bi çavika dînên serdest, an jî bi çavika modernîzma heyî, rexne li wan digrin. Dikmek zanînên wanên dînî, em carinan irfûadetên wan jî rexne hangi tene û ferzên wanên dînî jî, reşû kes. Û di ser de jî, em dibêjin “wele em birayên hev in û ferqa me, tune.” Loma hinek kurd jî, ku ji êzîdiyan re dibêjin di xwe de wî mafi üssü, “çima hûn nabêjin em kurd in?” Erê wele, xweş çarşı e? Divê em şef têbigihêjine sebebên ku birayên me ên êzîdî dibêjin “em what a wolf in” û divê em bikaribin empatiyê bikin. Wekî din, em nikarin arîseyên xwe ên heyî safî bikin û pergaleke çak a sekulêr biafirînin. Rê û rêgeha vê yekê ayan e: rêzgirî, xweşdîtin, hoşgörü, xweşbînî û dilsozî divê. Baş e, gelo kurdên misilman otu nikarin bibêjin ez êzîdî me û nabêjin? Neden chi’ye geldin? Pirsa rastîn, a ku divê were pirsîn, residence pirs e. Rast e, destên dagirker û nokerên dagirkeran, di vê mijarê de gelek e. Sîxûr û nokerên dewletên dagirkeran ku ew dewlet jî dewletên misilman in, û zordestiya li ser dînê êzdayetî diğer konuyu tehdit ediyor, rolekê mezin hilgirtine. Lê mesken problemi, deriye xwiyabûna rûkalkî bir probleme yemek. Binyada derde, kûr û dûr eû sıkıntıya, hacme bi çehşîtiya hinek kurdên misilman, şirove jî nabe. Li gor dîtina min, heke me bi xwe êzdayetiyê reşû büyük nekira, kesî nikaribû vî din û ve canda me a qedîm, li ber çavê reşû bikira. Konut jî rastiya me ye û telîsê derewan a heyî jî, xweş diçirîne. Li gor dîtina min, taâhîya dînên heyî rojekê dê biguherin û nema, wekî xwe bin. Dînên ku xwe neguherînîn, nikarin xwe rabigirin û jîndar bin.
Dîn û baweriyên zordest û asîmîlekar ku zanînên xwe ên dogmatîk li ser tefahiya mirovan ferz sew, nikarin bibin yek ji wan dînên siberojê. Çimkî mercurial siberojê, dê ne ew ew cicekên bere be û dê, xwe bild bike. Loma gelek dînên cîhanî, reformata xwe pêk anîne û destê xwe, ji jiyana komeli şûştine, wate xwe dane ali. Ligel vê yekê, gelekên wan hê jî xwe negihandine wê asta qencîxwaz û mirovhez a êzdayetiyê. Ji ber asta xwe a bildin, êzdayetî gelek caran di bin tehde û zordestîyan de maye û dijminan, wiha xwestine ku tefahiya bawermendên êzîdî, ji kokê ve hilînin û koka wan, bihelînin. Dema meriv li rabirdûya dînê êzdayetiyê mêze dike, meriv dizane ku di êzdayetî de talan, cihat, dadgehên engizîsyonê û destdirêjîya mal û namusa xelkê, ezgi bûye û nehatiye dîtin. Kesek jî, nikare beravajiya vê rastîya ayan, derewan bike.
MISILMAN’DA DIALOGA DI NAVVBERA
Gelo, em çawa dikarin diyalogeke baş a rastîn, din navbera kurdên êzidî û ên misilleme, av bik? An jî, dialogeke şefû rastîn, çawa dikare pêk idi? Ligor ditina min; beriya her tiştî divê meriv dînê ku bawerîya xwe pê dihîne nas bike û bikaribe, şasiyên dînê xwe bibêje. Divê meriv bikaribe, behsa tehde û zordestîyên ku li ser navê dînê meriv pêk hatine jî bike. Heke em wan şîyan nebêjin, tespît nekin û nepejirînin; em nikarin bi birayên xwe re dialogên rast pêk bihînin û bibin sebebê, basî û xweşhaliya hev. Dema em rabin din û bawerîyên xwe, wekî zanînên herheyî û zanistî, raberî birayên xwe bikin û zilmê li wan bikin, em ê çawa bikaribin behsa biratî, azadî û wekheviyê bikin? Emê çawa bikaribin jidil, ji hev hez bikin û xwedan hoşgörü bin? Diyaloga dik ku em behsa wê, encax’tan ser bingeha azadî, wekhevî, biratî û hezkirinê, dikare pêk vardı. Heke ne wisa be, mixabin de biratiya me jî biratiyeke qelp be. Nimûne: Li bakur di 40-50 in salên dawî, hema bibêjin tefahiya gundên êzîdiyan ji ber tehde û zordestiyan, vala bûne û piraniya êzidiyan jî, baz dane welatên ewropî. Di encama ve proseyê de, gelek erd, xanî, bostan, mal û milkên êzdiyan jî, ketine destê kurdên misilmanan û kurdên misilman jî, roja îro dibêjin ew mal û milkên me ne. Bila bira biz, beriya sayê gelek êzdiyên bajarên derû dora Bişêriyê û Batmanê, nikaribûn vecuna ser erdên xwe ên candiniyê û lê xwedî, derkevin. Gello, ne mesken, ne zilme, ne dizî û zordestî?
Çawa emê van rastiyan nebînin û nebêjin? Zordestîyan jî, rabin bi serê hev sond bixwîn? Heta em li xwe mikûr neyên, lêborîna xwe nexwazin û rêz li canda qedîm a êzdayetiyê negrin, em nikarin behsa destpêka diologeke rastîn a ku em dixwazin di navbera kurdênêzîkî. Rûspiyên kurdan, lêkolêr, yaviknas û rewşenbîrên me, demildest divê li ser van sahayan rawestin, lêbikolin û rastiya, arîseyên heyî derbixîn hole. Bi alîkariya komiser, taahiya mal û milkên êzdiyan, divê li wan werin vegerandin û lêborîn, xwestin idi. Li tefahiya cîhane divê êzdayetî bi kürü bikaribe xwe organîze bike û bijî. Bi qasî mabedi misilman û xiristiyanan, divê mabedi êzîdiyan jî hebin û li Kurdistanê, divê dînê êzdayetiyê nasandin û zanîn idi. Wekî din, em nikarin wê çavika reş a ku me daye ber çavê xwe bidin alî û bi birayên xwe ên êzîdî re, aştû dilsoz bin. Heke em nikaribn van rastiyan bibînin, mixabin dê diologa di navbera me de jî, diologeke qelp û rûkalkî be.
Kafa e, divê em çi bikini? Emê xwedan wujdan bin û rastiyê bibêjin. Emê li ber ronahiya hiş û aqilê xwe, li gor krîterên etîka cîhane, bi free rastîyan bibêjin û biparêzin. Emê hewl bidin ku dînê êzdayetiyê ku dînekî qedîm e, binasin û bi cosmogoniya wê, bizanibin. Emê hemhestyar bin li hemberî birayên xwe û bi dilsozî, mafê gotinê û xweparastinê bidin wan. Birayên me, xwe çawa bibînin û xwe çawa bidin nasandin, emê wan wiha bipejirînin û li hemberî wan, rêzgir bin. Heke em wisa nekin, bawer bikin em nikarin ji hev re bibêjin em birayê hev in û em, ji hev hez. Loma, ez niha bi hürü û bi dikî xweş, dibêjim “xwezî, ez êzîdî bûma.” û hey. Weki gotina dawî; dibêjim hêvîdar im ku birayên me ên êzîdî li tu devera dinyayê li tehde û zordestiyan rast neyên û bikarib bi hürü bi nasnameya xwe a Religion bijîn û biparêzin.
Tebini:
12 sibatê’de (12.02.2023), di bin rêvebiriya komeleya Kürt – Avrupa Topluluğuê (KES: Civaka Kurdî – Ewropî) li Germanyyê, li bajarê Kolnê civînek pêk border û ez jî, ji bo civîne hatibûm vexîvîvî beş. Mijara civînê “Kurdên Misilman û Kurdên Yazidi li Germany, Sedemên Krîzê û Çareserîyên Gengaz û li ber dest” (Ezid’innen und Muslim’innen in Deutschland: Konfliktursachen und Lösung.sanze) House nivîs, axaftina min a li civînê. Civîn, di bin çavdêriya çend sazi û şerederiyên almani de çok sınırdadır.
